स्वर्गद्वारी प्रभु (बालतपस्वी) को संक्षिप्त जीवनी
ओमभक्त कार्की
बाल तपस्वी स्वर्गद्वारी प्रभुको जन्म वि.सं. १९१६ श्रावण शुक्लपक्ष पुत्रदा एकादशी, विहीबारको शुभ मुहूर्तमा भएको हो । तत्कालीन सल्यान जिल्ला अन्तर्गत सिद्ध भगवन्त नाथको गुठी मौजा, रूमरी भन्ने ग्राममा गौतम परिवारमा पिता अनिरूद्र गौतम खत्री (के.सी.) र माता सेतु कुमारीबाट तपोमूर्ति स्वर्गद्वारी प्रभुको जन्म भएको हो । जन्म नक्षत्र ज्येष्ठा भएकोले सोही अनुसार नारायण नाम रहे पनि उहाँ आरम्भमा जयराम गौतमका नामले परिचित हुनुभयो । अनिरूद्र गौतमका तीन भाई छोरा भए – जयराम गौतम ( स्वर्गद्वारी प्रभु ) , उदयराम गौतम र मोतीराम गौताम । यीमध्ये जेठा जयराम गौतम सानैदेखि ईश्वरीय अनुष्ठानमा लागेर निवृत्तिमार्गलाई अँगालेर बाल तपस्वी हुनुभयो ।
अनिरूद्रका अरू दुई भाई छोराहरू घरगृहस्थी सम्हालेर प्रवृत्तिमार्गतर्फ लागे । माहिला भाई उदयरामका रूपा र कालु दुई भाई छोरा भए भने कान्छा मोतीरामका विष्णु र दत्तु दुई भाई छोरा भए । यिनका सन्तान छोरा नातिहर पुरानो थलो रूमटी गाउँबाट बसाई –सराई गरेर दाङ्ग, रामपुर,पटासे, झिंगौरा, नैनावार आदि ठाउँमा फैलिएर खेती किसानी गरी जीवनयापन गर्दै रहेका छन् ।
जेठा जयराम गौतम नारायणका नामले पनि चिनिनुभएको हो । उहाँको जन्मकालदेखि नै केही जनश्रुति पनि चलेका छन् । स्वर्गद्वारी प्रभुको जन्म हुँदा रातमा घनघोर वर्ष भईरहेको थियो, पानीका साथ पुष्पवृष्टि समेत भएको थियो । भिक्षाका निहुँले आएका अनेक सिद्धहरूले सद्योजात शिशुको दर्शन गरेका थिए । अर्का अनुश्रुति अनुसार महाप्रभुको छैटी उत्सव धुमधामसँग मनाइएको थियो । त्यसबखत प्रभुकी माताद्वारा मांसाहार गरेको कारणले प्रभुबाट आमाको स्तनपान गरिएन । सोही रात सपनामा घर परिवारलाई अब परिवारलाई अब उप्रान्त माताको स्तनपान नगर्ने भन्ने जानकारी पनि दिइएछ । यस घटनापछि प्रभुको पोषण गाईको दूधद्वारा हुन थाल्यो । सानैदेखि नै गाउँघरमा हुने गरेका पूजाआजा र कथावाचनमा सामेल हुने बानी उहाँमा विकसित भयो । सोही अनुकूल चार वर्षको उमेरमा नै एकान्तमा गएर माटा –ढुङ्गाको मूर्ति स्थापना गरी घन्टौसम्म पूजागर्ने र ईश्वर–चिन्तन गर्ने काममा उहाँ लाग्नुभएको थियो । सानैदेखि प्रभुमा भविष्य ज्ञान गर्ने शक्ति प्राप्त भएको देखिन्छ । आफू पाँच वर्षको हुँदा प्रभुले गोठालालाई त्यस गाउँमा नजाऊ त्यहाँ पैह्रो जाने छ भनी रोक्नुभएछ । केही समयपश्चात् त्यस ठाउँमा पैह्रो गएछ । यस कुराको प्रचार–प्रसार चारैतिर भयो । मानिसहरूले उहाँलाई यसै बखतदेखि प्रभु भन्ने थाले र हात देखाई भाग्य सोध्न र ग्रहदशा वताइदिन भनी जम्मा हुन थाले । यसरी हरबखत मान्छेद्वारा घेरिएको कारणले उहाँ एकान्तको खोजीमा अन्तध्र्यान हुनुभयो । त्यसको तीन वर्षपछि गुफामा ध्यानमग्न अवस्थामा प्रभु फेला पर्नुभयो । यस क्रममा गाउँलेहरूले र मातापिताले समेत विशेष अनुनय–मननमा ध्यानमग्न रहने हुँदा उहाँलाई मानिसहरूले बालतपस्वी पनि भन्ने थाले । प्रभु महाराज ६ वर्षको उमेर भएपछि घर छाडेर गाउँदेखि उत्तर पश्चिमको पहाड
ओडारमा पनि नजिक भएको ठाउँ हेरेर तपस्या गरी बस्नुभयो र त्यही अवस्थामा उहाँका पिताज्यू अनिरूद्र गौतमको देहावसान हुँदा पिताजीको अन्त्येष्टि दाहसंस्कारको कार्यमा जंगलबाट आएर सहभागी भई १३ दिनको कार्य सम्पन्न भएपछि उहाँ पुनः आफ्नो तपस्याको काममा संलग्न हुनुभयो । यसरी १२ वर्ष पूरा भएपछि केही योगगसिद्धि प्राप्त गरी आए गएका जन मानिसहरूलाई केही भविष्यवाणी पनि गर्न थाल्नुभयो । जसले गर्दा उहाँको दिनानुदिन प्रचार–प्रसार हुनथाल्यो ।
१२ वर्ष वनमा ओडारमा तपस्या गरेपछि उहाँमा योगसिद्धि प्राप्त हुनगयो र उहाँको योगशक्तिको प्रभावले गर्दा मानिसहरू वरपरबाट आकर्षित हुँदै आएर त्यसै अवस्थामा रुकुम बाट शेष आचार्य नामका एकजना ब्राम्हण बटुक आउनुभयो र प्रभु महाराजसँग दीक्षा लिएर पुजारी भई उहाँको साथमा सेवा गरेर बस्नुभयो , उहाँ पुजारी महाराजको नामले पछि प्रख्यात हुनुभयो ।
रूमटिमा बस्दा उहाँहरू गुरूचेला भएर जन –सहयोगको आधारमा केही वर्ष यज्ञहोमादि कार्य पनि गराउनुभयो । त्यसपछि बालतपस्वी प्रभुले सखीको लेकमा तपस्या गरी बस्ने स्वामी सच्चिदानन्द गिरीबाट विधिवत् सन्यास आश्रम लिएर अर्थात सन्यास ग्रहण गरेर बस्नुभई त्यहाँबाट विस्थापित भएर प्यूठान जिल्लाको स्वर्गद्वारीको लेकमा गएर बस्ने विचार गर्नुभयो ।
पहिले स्वर्गद्वारी लेकमा आफू बस्ने र हवन यज्ञ गर्ने ठाउँ–थलो खोज्न मानिस पठाउनुभयो, हेर्न गएका आफ्ना मानिसहरू ठाउँ –थलो हेरेर आएपछि गाउँलेहरूलाई थाहा नै नदिएर रातको वीचमा रूमटि छाडेर स्वर्गद्वारी प्रभु १९५१ साल माघ –फाल्गुणतिर स्वर्गद्वारी लेकमा आएर कुटि बनाएर हरिभजन गरेरबस्नुभयो ।
त्यसपछि उहाँले जिल्ला सरकार तत्कालीन प्यूठानको वडा हाकिम कहाँ र केन्द्रमा तत्कालीन राणा प्राइमनिनिष्टर श्री ३ वीर शम्शेर महाराजमा जाहेर गरी आफ्नो झोलीको पैसाबाट खर्च गरेर विश्व–कल्याण, राष्ट्रहितको लागि अखण्ड यज्ञको शुभारम्भ १९५२ साल बैशाख पूर्र्णमादेखि थालनी गरी आई अहिलेसम्म अखण्ड रूपले चल्दै आएको लगभग १०५ वर्षको लामो अवधि भईराखेको छ ।
सो अखण्ड यज्ञलाई निरन्तरता दिन र जीवन्त राख्नलाई स्थायी आयस्रोतको दाङ देउखुरीतर्फमा झिगौरा, नैनावार, रामपुर, साइपुर, नयाँगाउँ र काढाखुट्टी र पड्डाहा गरी ७ जिमीदारी मौजाहरू र देउखुरीतर्फ मजगाउ, वनगाउँ, चैलाही,अर्नाहा , उच्चा, निम्बु समेतट ५ मौजा गरी जम्मा १२ वटा जिमिदारी मौजाहरू विभिन्न व्यक्तिहरूबाट विभिन्न मितिमा १९८३ सालदेखि १९९६ सम्ममा आफ्ना झोलीको पैसाबाट खरिद गरेर लिई , निजी गुठीको रूपमा राखेर त्यसैका आयस्ताबाट र तीर्थयात्रीहरूबाट प्राप्त भएको भेटी घाटी समेतबाट सो अखण्ड होमादि काम अद्यावधिसम्म चल्दै आईराखेको छ ।
स्वर्गद्वारी प्रभुको मिति १९९७÷८÷१७÷२ मा देहान्त भयो र त्यसपछि श्री ३ महाराज जुद्ध शम्शेरको हु.प्र. ले कमाण्डर इन्चिफ पद्म शम्शेरको १ छापे दस्तखतले स्वर्गद्वारी आश्रमको सो यज्ञ चलाउनलाई के कति खर्च लाग्ने रहेछ ? दरबन्दी लगत गराउन लगाउँदा सालको रू.२१,०८१।– खर्च चाहिने भनी रिपोर्ट जाहेर हुँदा स्वर्गद्वारी प्रभुले आर्जन गरी राखेकै जग्गा जमीनको आय समेतले पु¥याएर होमादि काम चलाउनु भन्ने १९९८÷२÷२८÷३ मा श्री ३ जुद्ध शम्शेरबाट खड्ग निसाना हु.प्र.भयो ।
त्यसपछि सो यज्ञको खर्चको सम्बन्धमा दोहो¥याएर जाहेर गर्नु भन्ने हुकुम प्रमाङ्गी अनुसार प.क.ज. मोहन शम्शेरको दौडाहाबाट रिपोर्ट जाहेर हुँदा मोरू.१२))।– पोतका ३ मौजाहरूको तिरो मिनाहा १९९९÷१२÷१७ मितिको खड्ग निसानाबाट भयो र तिरो स्वर्गद्वारी आश्रमले उठाएर खर्चगर्ने गरी आएको छ भने श्री ३ पद्म शम्शेरले पनि मोरू १२००।– पोत भएको दाङ्ग झिगौरा मौजाको स्वर्गद्वारी आश्रमले देउखुरी अर्नाहा मौजाको र वनगाउँ मौजाको पाँच आनापंक्ति जग्गाको तिरो मिनाहा गरी दिएकाले २००४ सालदेखि उपरोक्त मौजाको तिरो उठाएर यज्ञको काममा खर्च गर्ने काम हुँदै आएको छ ।
त्यसपछि श्री ३ मोहन शम्शेरले पनि स्वर्गद्वारीका बाँकी मौजाहरूको तिरो मालपोत रू.६३७२।– माफि मिनाहा गरी दिएर सो तिरो स्वर्गद्वारीले नै उठाउने कुराको कारवाही चलाइराखेकै अवस्थामा २००७ सालको जन आन्दोलन भएकोले श्री ३ मोहन शम्शेरको शासन कालमा सो काम पूरा हुन सकेन ।
तर प्रजातन्त्र भएपछि पनि त्यसबेलामा कारवाही चल्दै गयो र २०१३ सालमा गएर सो तिरो ६,३७२।– को रकम दाङ मालले पूजा खर्च वापत भनी श्री ५ को सरकारको निर्णयअनुसार स्वर्गद्वारी आश्रमलाई दिने गरी राखेको छ ।
स्वर्गद्वारी आश्रमको नाममा र रजबन्धकी विर्ता त्यस मौजाको र देउखुरी मजगाउँको प्यूठान भिङ्गी, टाकुरा, सिउवाङ्ग मौजाको पोत तिरो उठाउन खर्च गर्न पाउने कुराको श्री ५ त्रिभुवन सरकारबाट २ थान लालमोहर हुनको साथै अर्को चर्सा मदभट्री रकमको लालमोह २००४ सालमा भैराखेको छ । यी सब अभिलेख चाहिएको अवस्थामा स्वर्गद्वारी आश्रमतर्फबाट उपलब्ध हुन सक्छ ।
स्वर्गद्वारी प्रभुले स्वामी सच्चिदानन्द गिरीलाई सन्यास गुरू स्थापना गरी उहाँबाट आफूले सन्यास आश्रम ग्रहण गरे तापनि उहाँले जे जति जग्गा जमिन खरिद गरेर लिनुभएको छ , राजिनामा लिखतमा र मालले दिएको जिमीदारी चलन बहाली पत्रमा पनि वालतपस्वी नै उल्लेख भएको ुकरा सो अभिलेखहरूबाट देखिनाले उहाँको चलन चल्तीको नाम वालतपस्वी प्रभु नै कायम रहनु नै समयसापेक्ष एवं सान्दर्भिक देखिन आउँछ ।
अतः तत्कालिन सल्यान जिल्लाको रूमटीको अपठित समाजमा जन्मेका स्वर्गीय बालतपस्वी प्रभुले न कतै देश विदेश गएर शिक्षा हासिल गर्नुभयो, फगत बाल्यावस्थामा १२ वर्षसम्म एकान्त ओढारमा बस्दा खेरीको आफ्नो अनुभवले स्वर्गद्वारी आश्रममा आएर गौ, ब्राह्मण , अग्नि ,वेद तथा अतिथिसेवा निष्काम भावले गर्दै आएकोले राप्ती अञ्चलको मात्र होइन कि समस्त नेपाल राष्ट्रको हित–कल्याण गर्नुका साथै गौतम वंशको, अत्रि गोत्रको नामलाई पनि समुज्ज्वल पार्नु भएको कुरा उल्लेख गर्नुमा अत्युक्ति नहोला ।
उहाँकी माता सेतकुमारी गौतम पनि वृद्धावस्थामा स्वर्गद्वारी आश्रममा नै सन्यास आश्रम ग्रहण गरी हरिभजन गर्दै आफ्नो भौतिक कलेवर स्वर्गद्वारीमा नै परित्याग गरेर आफू ब्रह्मलीन हुनुभएको छ ।
स्वर्गद्वारी आश्रम, स्वर्गद्वारी खाल गा.वि.स. को वार्ड नंं४ मा ६९६० फीटको उचाई भएको स्वर्गद्वारी लेकको पर्वत शिखरमा अवस्थित छ र उत्तरमुख फर्किएर अवस्थित भएकाले त्यहाँबाट धौलागिरी, माछापुच्छे, हिमशिखर दृश्यावलोकन राम्ररी गर्न सकिन्छ ।
तपोभूमि स्वर्गद्वारी रहेको कारणबाट अञ्चल विभाजन गर्दा राप्ती अञ्चलको पहिलो नामाकरण स्वर्गद्वारी अञ्चल रहेको र पछि मात्र राप्ती अञ्चल नामाकरण गरिएको हो । यो जिल्ला महाभारतको प्रदेश भित्र पर्दछ । यसको पूर्वमा गुल्मी, दक्षिणपूर्वमा , अर्घाखाची, पश्चिममा सल्यान, उत्तरमा रोल्पा र वाग्लुङ्ग जिल्ला पर्दछ । स्वर्गद्वारी आश्रम ६,९६० फीट अग्लो स्वर्गद्वारी लेकमा अवस्थित छ । माडी (माण्डवी) र झिमरूक (धर्मावती ) यी दुई नदीको फाँट यस जिल्लाको सबभन्दा ठूलो उर्वरा फाँट मानिन्छ ।
प्यूठान चौविसे राज्यहरूको समूहमा पर्ने र मध्यकालमा भिंग्री उदयपुर र खँुग्री भुरे राज्यहरू पनि थिए । लिच्छवीकाल पछि मल्ल राज्यहरू र सेनवंशी राज्य समेत रहेको तथा उदयपुरका राजा ब्राम्हण रहेको देखिन्छ । हैमिल्टनले उल्लेख गरे अनुसार खंग्री, भींग्री , इस्मा र मुसिकोट प्यूठानको अनुयायी र समर्थक रहेको पाइन्छ । प्यूठानलाई काजी दामोदर पाँडेले सम्वत् १८४३ मा नेपाल अधिराज्यमा एकीकृत गरेको र उदयपुरका राजालाई जीवनभर राजाको उपाधि पाउने व्यवस्था गरेका थिए । विक्रम सम्वत् २००९ सालमा प्यूठान जिल्लाको प्रशासन, पाल्पाबाट छुटिट्ई प्यूठान गोश्वाराबाट नै चल्ने व्यवस्था भएको हो ।
